İş dünyasında insan münasibətləri və rəhbərlik üslubu əmək məhsuldarlığına və ümumi iş atmosferinə bilavasitə təsir edir. Bu baxımdan, Piqmalion effekti (bəzən özünü doğruldan proqnoz kimi də adlandırılır) rəhbərlərin və komanda yoldaşlarının gözləntilərinin işçilərin performansına necə təsir etdiyini izah edən mühüm psixoloji anlayışdır. Piqmalion effekti ilk dəfə təhsil sahəsində müşahidə edilsə də, sonralar bu anlayış iş mühitində də geniş tətbiq olunmağa başlanıb. Əsas ideya ondan ibarətdir ki, rəhbər və ya həmkar bir işçidən yüksək nəticə gözləyirsə, həmin işçi həqiqətən də daha yaxşı nəticələr göstərir. Əksinə, işçidən aşağı performans gözlənildikdə, onun performansı da bu gözləntilərə uyğun aşağı səviyyədə qala bilir. Bu, insan psixikasının və sosial gözləntilərin əmək fəaliyyətinə güclü təsirinin real sübutudur. Rəhbərlərin işçilərə yanaşma tərzi və onlara göstərdikləri inam, əslində, onların uğur yolunda motivasiya qaynağı ola bilər. İşçilər, xüsusilə yeni başlayan və ya az təcrübəsi olan şəxslər, rəhbərlərinin onlara verdiyi dəyərə görə ya inkişaf edir, ya da özlərini geridə qalmağa məcbur hiss edirlər. Bütün bu amillər iş yerində Piqmalion effektinin nə qədər önəmli olduğunu göstərir. Bu bloqda Piqmalion effektinin mahiyyəti, iş mühitində necə meydana gəldiyi, onun faydaları və riskləri barədə ətraflı danışacağıq.
Piqmalion effektinin mahiyyəti və psixoloji əsası
Piqmalion effekti psixologiyada özünü doğruldan proqnoz kimi tanınır və əsasən gözləntilərin davranış və nəticələrə necə təsir etdiyini izah edir. Əgər bir rəhbər və ya həmkar bir işçidən yüksək performans gözləyirsə, o, qeyri-şüuri şəkildə həmin işçiyə daha çox dəstək verir, motivasiya edir və onu inkişaf üçün həvəsləndirir. İşçi də rəhbərinin bu inamını hiss edərək özünə daha çox güvənir, daha məsuliyyətli olur və nəticədə performansı artır. Psixoloji baxımdan bu, "etiketləmə nəzəriyyəsi" ilə də bağlıdır — insanlar onlara verilən etiketlərə uyğun davranmağa meyllidirlər. Əgər kiməsə "sən bacarıqlısan" deyilərsə, o insan bu fikrə uyğunlaşmağa və özünü sübut etməyə çalışır. Əksinə, kiminsə bacarıqsız və zəif olduğuna inanılsa, o, motivasiyasını itirə və gözləntiləri doğrultmaq üçün heç bir səy göstərməyə bilər. İş yerində bu effekt xüsusilə menecerlər və rəhbərlərlə bağlı ön plana çıxır. Çünki onların çalışanlar haqqında fikirləri və gözləntiləri, işçilərin davranışlarına və nəticələrinə ciddi şəkildə təsir edir. Piqmalion effekti, həm də liderlik və idarəetmə nəzəriyyələri üçün mühüm psixoloji baza yaradır. Tədqiqatlar göstərir ki, inamlı rəhbərlər daha məhsuldar və motivasiyalı komandalar qururlar. Beləliklə, Piqmalion effekti həm fərdi, həm də təşkilati inkişaf üçün kritik bir mexanizmdir.
İş yerində Piqmalion effekti necə formalaşır?
Piqmalion effekti iş mühitində bir neçə əsas mərhələdə formalaşır. İlk növbədə, rəhbər işçiyə qarşı müəyyən gözləntilər formalaşdırır. Bu gözləntilər işçinin əvvəlki performansına, təcrübəsinə və ya sadəcə rəhbərin şəxsi təəssüratına əsaslana bilər. Rəhbərin bu gözləntiləri sözlərdə və davranışlarda əks olunur: məsələn, tez-tez müsbət rəy vermək, daha çətin və məsuliyyətli tapşırıqlar vermək və ya işçini daha çox təşviq etmək. İşçi isə rəhbərin bu münasibətini hiss edir və ona uyğun davranmağa başlayır. Bu, onun özünə inamını artırır və o, rəhbərin gözləntilərini doğrultmaq üçün daha çox çalışır. Maraqlıdır ki, bu proses tamamilə qeyri-şüuri şəkildə baş verə bilər. Yəni rəhbər özü də fərqində olmadan, daha çox ümid bəslədiyi işçiyə daha çox dəstək verir. Nəticədə, həmin işçi daha yaxşı nəticələr göstərir və rəhbərin ilkin gözləntiləri reallaşır. Bu dövrə tam uyğun olaraq, aşağı gözləntilərlə yanaşılan işçi də az diqqət və dəstək alır, motivasiyasını itirir və nəticədə zəif performans göstərir. Beləliklə, Piqmalion effekti həm müsbət, həm də mənfi istiqamətdə işləyə bilər. Bu da onu iş yerində idarəetmə baxımından həm fürsət, həm də riskə çevirir. Rəhbərlərin və HR mütəxəssislərinin bu prosesi anlaması və şüurlu idarə etməsi vacibdir.
İş yerində Piqmalion effektinin müsbət və mənfi tərəfləri
Piqmalion effektinin iş yerində tətbiqi həm böyük üstünlüklər, həm də müəyyən risklər daşıyır. Ən önəmli müsbət tərəfi ondan ibarətdir ki, rəhbərlər işçilərə inandıqları zaman onların potensialı tam şəkildə üzə çıxır. Beləliklə, işçilər özlərini dəyərli hiss edir, məsuliyyət alır və daha yüksək performans göstərir. Bu, eyni zamanda, şirkətin ümumi məhsuldarlığını və komanda ruhunu da artırır. Liderlərin dəstəyini hiss edən işçilər daha yaradıcı olur və yeni ideyalar irəli sürməkdən çəkinmirlər. Digər tərəfdən, Piqmalion effekti düzgün idarə olunmadıqda, neqativ nəticələrə səbəb ola bilər. Əgər rəhbər bəzi işçilərə yüksək gözləntilər bəsləyib, digərlərinə aşağı gözləntilərlə yanaşarsa, bu, işçi heyətində ədalətsizlik və narazılıq yarada bilər. Belə fərq qoymalar iş yerində sosial konfliktlərə və motivasiya itkisinə gətirib çıxara bilər. Xüsusilə "seçilmiş" işçilərin digər həmkarları ilə münasibətləri pozula bilər. Bundan əlavə, rəhbər yanlış gözlənti ilə zəif performans göstərən bir işçini haqsız olaraq gözdən sala bilər, halbuki ona dəstək verilsə, o da inkişaf edə bilərdi. Buna görə də Piqmalion effektindən istifadə edərkən diqqətli olmaq və hər işçiyə potensialını göstərmək üçün bərabər imkanlar tanımaq vacibdir.
Piqmalion effektini idarə etmək üçün rəhbərlərə tövsiyələr
İş yerində Piqmalion effektindən faydalanmaq üçün rəhbərlərin diqqət etməli olduqları bir sıra vacib məqamlar var. İlk növbədə, bütün işçilərə bərabər şəkildə dəstək və motivasiya vermək əsas şərtdir. Rəhbər hər işçinin fərdi potensialını tanımalı və ona uyğun inkişaf strategiyası qurmalıdır. İkinci vacib məqam — şəffaf və ədalətli ünsiyyətdir. İşçilərə qarşı açıq və dürüst olmaq, onların dəyərləndirildiyini göstərmək müsbət Piqmalion effektini gücləndirə bilər. Üçüncü olaraq, rəhbərlər işçilərə real, lakin iddialı hədəflər qoymalıdırlar ki, onlar bu hədəflərə çatmaq üçün motivasiya tapsınlar. Dördüncüsü, müntəzəm rəy və geribildirim çox vacibdir. Rəhbərin müsbət və inkişaf yönümlü geribildirmi işçinin özünə inamını artırır. Nəhayət, rəhbərlər **öz şüuraltı qərəzlərini analiz etməli
