Varlı ailələrin uşaqları yaxşı oxuyur, yoxsa kasıb? Bu barədə düşünmüsünüz? Dəqiq statistika olmasa da, hər il ali məktəblərə daxil olan gənclər barədə qəzet səhifələrində məqalə oxuyanda və ya telekanallarda reportajlara baxarkən xeyli sayda imkansız ailələrdən olan uşaqların yüksək bal topladıqlarının şahidi oluruq. Sovet sistemi sinfi bərabərsizliyi inkar etsə də, hər kəs bilirdi ki, ölkədə imkanlı ailələr də var, kasıb ailələr də. Elə o vaxt da ucqar kəndlərdən müttəfiq respublikaların paytaxtlarına üz tutub ali məktəblərə daxil olan yüz minlərlə kasıb ailə təmsilçisi var idi.

 

İndi zəmanə dəyişib. Postsovet məkanı üçün. Qərbdə olduğu kimi, övladına daha keyfiyyətli təhsil vermək istəyən valideyn onu nüfuzlu orta və ali təhsil ocaqlarına yönəltmək imkanına malikdir. Və prinsipcə, kriminal heç nə yoxdur: bazar iqtisadiyyatı, kapitalizm və sadəcə biznes. Bu reallıq yuxarıda verdiyimiz suala cavabın statistikasına köklü şəkildə təsir göstərir. Qərbdə aparılan araşdırmaların nəticələri göstərir ki, imkanlı ailələrdən olan uşaqlar və gənclər kasıblardan daha yaxşı oxuyurlar. Səbəb, təbii ki, bəllidir: keyfiyyətli təhsil, zəngin tədris materialı və s. Bütün bunlar aydındır. Ancaq sən demə, məsələ tək şərait fərqi ilə bitmir.

İmkan çoxdursa, IQ yüksəkdir?

Araşdırmaların nəticələrindən məlum olub ki, imkanlı və imkansız ailələrin uşaqlarının beyni fərqli şəkildə inkişaf edir. Cəmiyyəti öyrənən istənilən şəxs deyə bilər: axı burada qeyri-adi nə var? Sosial bərabərsizlik öz işini görür. Bununla belə, amerikalı alimlər belə qənaətə gəliblər ki, kasıb və varlı təbəqənin uşaqlarında beyin fərqli inkişaf yolu keçir.

Müəyyən olunub ki, imkanlı ailələrdən olan uşaqlarda yaddaşın formalaşmasına cavabdeh olan hippokamp daha iridir. Məlumdur ki, beyin qabığının sahəsi uşağın koqnitiv bacarıqlarına ciddi təsir göstərir. Sən demə, kasıb ailələrdən olan uşaqlarda həmin bu sahə onların varlı həmyaşıdlarındakına nisbətən 6% kiçikdir. Bu fərq özünü xüsusilə nitq və özünənəzarətdə büruzə verir.

Analoji mənzərə ilə qabığın qalınlığını öyrəndikdə rastlaşmaq olar. Məlumdur ki, yaş keçdikcə o, kiçilir. Ancaq bu kiçilmə imkansız ailələrin təmsilçilərində tez başlayır, nəinki imkanlı ailələrin övladlarında. Belə ki, kasıblarda proses artıq uşaqlıqda gerçəkləşirsə, varlı ataların uşaqlarında yeniyetmə çağının sonunadək uzanır. Qabığın qalınlığının sürətlə azalması onunla nəticələnir ki, uşaqların beyni elastikliyini itirir və nəticə etibarilə müxtəlif bacarıq və biliklərin əldə olunması üçün dəyişmək imkanından məhrum olur.

Beləliklə, iqtisadi durumu fərqli olan uşaqların beyinləri fərqlənir. Ancaq onların təhsildə əldə etdikləri uğurların fərqi yalnız bu amillə bağlıdırmı? Məsələn, dahi rus yazıçısı Turgenevin beyni kiçik olub. Bunu hamı bilir. Ancaq bu qüsur ona gözəl yazıçı olmaq yolunda ciddi maneələr yaratmayıb.

İnsanın quruluşu və beyninin ölçüsünün onun təhsil almaq imkanlarına təsirinə dair çoxsaylı araşdırmalar həyata keçirilib. Ancaq xüsusi nəticə əldə olunmayıb. Odur ki, alimlərin qarşısında sual durur: həqiqətənmi hippokampın ölçüsü, beyin qatının qalınlığı və sahəsi insan oğlunun koqnitiv bacarıqlarına təsir göstərir?

Amerikalı alimlər Set Pollak və Con Qabriyel suala müsbət cavab verirlər. Onların fikrincə, belə bir əlaqə mövcuddur. Pollak və Qabriyelə görə, məktəbdə dərs proqramını çatdırmayıb yerinə yetirməyən uşaqların 15-45%-də səbəb məhz budur. Özü də diqqət yetirin: həmin o 15-45% uşaqlar dedikdə, məhz kasıb ailələrin övladları nəzərdə tutulur. Təbii ki, ciddi məsuliyyət tələb edən iddiadır. Elə alimlərin opponentləri də bu fikirdədirlər.

Yaxşı, tutaq ki, bu iddia absurddur. Bəs iqtisadi imkanları fərqli olan ailələrin uşaqlarının beyinləri niyə fərqlidir? Bəlkə səbəb qidadadır? Sirr deyil ki, varlı ailələrin uşaqları dünya nemətlərinin əksəriyyətindən dadmaq imkanına malikdirlər və hər cür vitaminlərlə qidalana bilirlər. Kasıb ailələrdə isə süfrəyə çıxarılan azuqə əldə edilə bilənlərlə məhdudlaşır və bir çox hallarda orqanizm tələb olunan bütün vitaminlərlə təmin edilmir.

Qida fərqini də qoyaq kənara. Ailələrdəki stress. Gərginlik, tərbiyə fərqi və məktəbdəki təhsilin keyfiyyəti. Bəlkə bu amillərin kombinasiyası mövzumuz olan beyin inkişafının fərqinə öz təsirini göstərir? Yaxud bəlkə söhbət genlərdən gedir? Təəssüf ki, elmin bütün bu suallara səhih və konkret cavabı yoxdur.

Beynin inkişafındakı fərqlərin məhz nə vaxt peyda olmağa başladığını öyrənmək olduqca vacibdir. Bu istiqamətdə həyata keçirilən bir sıra araşdırmalar göstərir ki, uşaqların dünyaya gəlmələrinin ilk 4 günündə onların beynində hər hansı fərq müşahidə edilmir. Ancaq cəmi 4 gün? Az deyil? Axı sonra nələr baş verir? Alimlər deyir ki, sonra postnatal dövr başlayır və sosial faktorlar işə düşür.

“Postnatal” dövr nədir? Açırıq “Vikipedia”nı və oxuyuruq: “Fərdi inkişaf dövrü bətndaxili mərhələdən çox fərqlidir. Əgər birincidə orqanizm sabit şəraitli mühitdə inkişaf edirsə, doğulandan sonra insana ətraf mühit ciddi təsir göstərməyə başlayır. Böyüyən orqanizm yeni şəraitə uyğunlaşmağa çalışır və ciddi dəyişikliklərə məruz qalır”. Və məhz bu andan etibarən valideynlərdən keçən keyfiyyətlər həmin bu inkişaf prosesinə qoşulur. Postnatal inkişafı şərti olaraq bir sıra mərhələlərə bölürlər. Bu müddətlər ərzində insan orqanlarının ölçüsü müəyyən olunmağa başlayır və orqanizmin formalaşması prosesi həyata keçir. Ən çox qəbul edilən mərhələ bölgüsü aşağıdakı kimidir:

  1. Yenicə doğulmuşlar – doğum günündən etibarən təqribən 10 gün;
  2. Südəmər dövr – 10 gündən 1 ilədək;
  3. İlkin uşaqlıq – 1-3 yaş;
  4. İlk uşaqlıq – 4-7 yaş;
  5. İkinci uşaqlıq – 8-12 yaş (oğlanlar), 8-11 yaş (qızlar);
  6. Yeniyetməlik – 13-16 yaş (oğlanlar), 12-15 yaş (qızlar);
  7. Gənclik – 17-18 yaş (oğlanlar), 16-18 yaş (qızlar);
  8. Yetkinlik dövrü – ilk mərhələ: 19-35 yaş;
  9. Yetkinlik dövrü – ikinci mərhələ: 36-60 yaş (kişilər), 36-55 yaş (qadınlar);
  10. Ahıllıq dövrü – 61-74 yaş (kişilər), 56-74 yaş (qadınlar);
  11. Qocalıq – 75-90 yaş;
  12. Uzunömürlülük – 90 yaşdan yuxarı.

Düşüncə fərqi

Kolumbiya Universitetinin Pedaqoji Kollecinin neyrobioloqu Nobl Kimberli hesab edir ki, belə ehtimalları və araşdırma nəticələrini olduqca ehtiyatlı şərh etmək lazımdır. Onun fikrincə, ailə gəlirləri ilə koqnitiv bacarıqlar arasındakı əlaqə əminliklə səbəb və nəticə olaraq qəbul edilə bilməz. Ən azı ona görə ki, neyrobioloqların bu suala cavabı yoxdur.

Uşağın beyninin ölçüsü və bacarıqlarına sosial faktorlar və genlərin təsirini öyrənənlərə görə, valideynlərin dünyaya baxışı da prosesə təsirsiz ötüşmür. Elədirsə, gəlin baxaq varlı və kasıb təbəqə təmsilçilərinin dünyaya baxışındakı fərqlərə. Təbii ki, bu fərqlər mütləq xarakterli deyil, ancaq reallıq budur ki, biz hər hansı addımı atarkən, işlərimizi planlaşdırarkən, hətta nə barədə düşünərkən belə, sosial-iqtisadi durumumuzu, başqa sözlə, cibimizdəki vəziyyəti göz önünə gətirir, saf-çürük edir, hesablayırıq. Kim deyir ki, uşaq bütün bunları görmür və nəzərə almır? Və illərlə formalaşan və xarakterə çevrilən bu adətimiz nədən varislik yoluyla uşaqlara da transformasiya olunmasın?

  1. İmkanlı adamlar imkanlarını artırmaq barədə düşünürlər. Onlar hətta risk də edə bilərlər. Qoy uğur şansı lap az olsun. Bu dəfə alınmaz, bir də cəhd edərəm. İlk cəhdlər uğursuz olsa belə, davam edirlər, düşünürlər ki, nəticə nə vaxtsa əldə olunacaq. İmkanı məhdud olan şəxslər isə əllərində olan kiçik imkanı riskə atmaq istəmirlər. Siz heç lotereya biletini alanların statistikasına göz gəzdirmisiniz? Alanların hamısı ümid edir ki, bəxtləri gətirəcək. Onlar risk etməyi sevmirlər, baxmayaraq ki, itirməyə heç nə yoxdur. Əllərində-ovuclarında olanları da qoruyub saxlamağa çalışırlar, kiçik faizlərlə banklara yerləşdirirlər, əsas odur, pullar təhlükəsizlikdə olsun. Başlıca qorxu budur: İstəyərdim çox olsun, amma azı da itirməkdən qorxuram.
  2. Varlılar nəticəyə görə təltiflənmək istəyirlər, kasıblar iş vaxtına görə. İmkanı az olan və risk etməyi sevməyən şəxs sabit qazanc axtarışındadır. Sabit və təhlükəsiz qazanc. Bir çox insan öz bacarıqlarına inanmır. Ona görə də düşünür ki, onu bacarıqlarına görə təltif etsələr, bunun maddi ekvivalenti çox az olacaq. Təbii ki, belə düşüncə ilə daha çox gəlir əldə etmək çətin işdir. İmkanlı şəxs isə işinin müqabilində qazanmaq istəyir. Axı, onun maaş almasa ac qalmaq təhlükəsi yoxdur. Bu düşüncə tərzi onları daha çox həvəsləndirir, yönəldir. Onlar düşünürlər ki, sürəti və tempi artırdıqca, daha çox qazanacaqlar.
  3. İmkansız ailə uşağını oxutmağa çalışır ki, yaxşı təhsil hesabına övladı sosial durumunu yüksəltsin. Ali məktəbdə yaxşı savad alandan sonra gəlir gətirəcək işdə işləmək üçün uşaq məktəbdə inadla oxumalıdır. Psixoloqlara görə, bu düşüncə tərzi uşağa yüksək məvacibli peşə qazandıra bilər, var-dövləti isə həmişə yox. Onlarla milyarder var ki, təhsili yoxdur. Henri Forddan tutmuş, Bill Geytsədək. Ancaq təhsilsizlik onlara xoşbəxt olmaq üçün maneə ola bilməyib.

Təhsil göstəriciləri ailənin maddi vəziyyətindən asılıdırmı?

Məktəblər arasında təbəqələşmə bütün dünya üçün adi haldır. Dilləri daha dərindən tədris edən gimnaziyalar, riyaziyyat təmayüllü ödənişli liseylər, özəl məktəblər həm imkanlı valideynləri, həm də onların övladlarını cəlb edir. Belə məktəblərdə tədris prosesi daha keyfiyyətli təşkil olunub, mükəmməl texniki qurğular və laboratoriyalara söz ola bilməz. Bu amillər seçim prosesində mühüm rol oynayır. Üstəgəl, bizim bəzi mental xüsusiyyətlərimiz. Məsələn, mənim övladım bilirsən hansı məktəbdə oxuyur? Yaxud, filankəs oğlunun filan məktəbdə oxuması üçün ildə filan qədər vəsait ödəyir və s.

Qərbdə maddi imkanlara görə təhsil ocaqları seçimi prosesinin ənənəyə çevrilməsinin az qala 500 yaşı var. Təsəvvür edirsiniz, bir nəslin nümayəndələri 4-5 əsrdir eyni ali və ya orta məktəbə daxil və məzun olurlar. Bu səbəbdəndir ki, prezidentlər, baş nazirlər, tanınmış ictimai xadimlər, elm adamlarının eyni məktəbi bitirmələrinə dair çoxsaylı nümunələr var. Başqa sözlə, əgər məktəblər arasındakı fərqdən, yaxud “imkanlı və imkansız məktəbli” mövzusundan danışırıqsa, nəzərə almalıyıq ki, Qərbdə bu proses böyük tarixi yol qət edib, bizdə isə cəmi 20-30 ilin mövzusudur.

“Kiçik gölməçədə böyük qurbağa effekti”

Aydındır ki, nüfuzunu cəmiyyətə sübut etmək istəyən və göstərdiyi xidmətləri maddi yatırım hesabına edən təhsil ocaqları prosesə şəhərin, yaxud ölkənin ən savadlı və hörmətli müəllim kontingentini cəlb etməyə çalışır. Və buna nail olur. Rahat şərait, qabaqcıl proqram, maddi-texniki baza və savadlı müəllimlər. Uşaq savadlı olmasın? Yaxud, uşaq adi məktəbdə oxuyan həmyaşıdından fərqlənməsin?

Qərbdə aparılan araşdırmalar göstərir ki, imkanlı ailələrin övladları kasıb valideynlərin uşaqlarından yaxşı oxuyurlar. Söhbət ondan getmir ki, kiminsə atası şirkət rəhbəridir, digərinin valideyni isə məmur. Sadəcə müasir dünyada yaxşı təhsil üçün maddi imkanın önəmi həddindən artıq böyükdür ki, bu məqama yuxarıda toxunmuşuq. Məsələn, kimin evində kitab ehtiyatı böyükdür? Yaxud belə deyək: kimin ev kitabxanası daha zəngindir? Kimdə kitab çoxdur, təbii olaraq onun övladı məktəbə daha məlumatlı, zəngin söz ehtiyatı və inkişaf etmiş dünyagörüşü ilə gələcək. Əlbəttə, o kitabları vərəqləyibsə. Yaxud, divara asılmış rəflərdəki kitablar evin dizaynının bir detalı deyilsə.

Gəncin təhsil ocağındakı uğuru onun valideynlərinin həyatlarından da asılıdır. Söhbət nədən gedir? Ata və ananın professional statusları, təhsilləri, dünyagörüşləri və aylıq gəlirləri. Məsələn, valideynin diplomu bir çox hallarda yeniyetmə üçün mükəmməl stimul rolunda çıxış edir. Uşaq ailəsindəki maddi rifahı görür və anlayır ki, valideynləri kimi oxuyub həmin o diplomdan əldə edərsə, onun da güzəranı ən azı belə ola bilər. Həyat tək evdə oturmaqdan və işə gedib-gəlməkdən ibarət deyil ki! Uşaq hər şeyi görür və müqayisə edir – teatra və muzeyə getməyi də, ticarət mərkəzlərində edilən alış-verişləri də, xarici ölkələrə və başqa şəhərlərə edilən səyahətləri də. Bütün bunlar onun gələcəkdə nə ilə məşğul olmaq istəməsinə dair qəbul etdiyi qərara ciddi təsirini göstərir.

Rusiyada həyata keçirilmiş bir araşdırmada birinci sinfə gedən uşağın ilin sonunda göstərdiyi nəticələrə ailəsinin maddi durumunun necə təsir etdiyini öyrənməyə çalışıblar. Göstərici olaraq uşağın riyaziyyat fənnindən uğurları, faktor analizi üçün isə 4 amil nəzərə alınıb: ananın təhsili, atanın professional statusu, evdəki kitabların sayı və ailənin orta aylıq gəliri. Məlum olub ki, uşağın bilik əldə etməyə başlamasında ailənin sosial-iqtisadi statusunun ciddi rolu var. Riyaziyyat üzrə fərqlər məktəb daxilindən daha çox, məktəblər arasında büruzə verilir. Yəni, imkanlı ailələrin seçdikləri məktəblərdə uşaqların göstəriciləri daha yuxarıdır.

Cəmiyyət eynicinsli deyil. Varlısı da var, kasıbı da. Bəzən bu təbəqələr arasındakı məsafə böyük olsa belə, onları bir-birlərindən gizlətmək mümkün deyil. Küçədə, məhəllədə, yolda və nəhayət, məktəbdə uşaqlar biri digərini görür, tanıyır və müqayisə edirlər. Biz tez-tez düşünürük ki, rəqabət, digərindən yaxşı olmaq istəyi uşaqları daha güclü nəticələr göstərməyə sövq edir. Bəli, belədir. Ancaq hərdən elə də olur ki, bu istək əks effekt verir. Misal üçün, imkansız ailədən olan uşaq özünü imkanlı həmyaşıdı ilə müqayisə etmək istəyərkən özünəinamını itirə bilər, özünə qapılar. Bu hala “kiçik gölməçədə böyük qurbağa effekti” deyilir. Sözügedən “effekt” yalnız maddi amil rol oynayarkən özünü göstərmir. Misal üçün, ola bilər ki, güclü sinifdə uşaq aktiv sinif yoldaşlarının fonunda öz gücünə daha az inanır.

Biz, eyni zamanda iddia edə bilmərik ki, güclü ətraf ortabab oxumaq qabiliyyəti olan uşağın özünəinam hissini hər zaman azaldır. Çünki “kiçik gölməçədə böyük qurbağa effekti” özünü əks istiqamətdə də göstərə bilər: şagird çox güclü sinifdə oxuyur, ətrafındakı həmyaşıdlarından geri qalmamaq üçün dərslərini daha səylə yerinə yetirməyə çalışır. Başqa sözlə, özünün və özgəsinin uğurlarını nəzərə almaqla ideal balansa nail olmaq mümkündür. Orta və bir qədər yüksək göstəriciləri olan şagird üçün güclü sinifdə oxumaq daha böyüyünü əldə etmək üçün təkan rolunu oynaya bilər.

Əgər sinifdə varlı ailələrdən uşaqlar varsa…

Məktəblər arasında olduğu kimi, məktəblilər arasındakı təbəqələşmə də aktual problemdir. Məktəbdə tez-tez elə olur ki, bir parta arxasında diametral şəkildə fərqli maddi imkanı olan iki ailənin uşaqları oturur. Bu halda imkansız ailənin başçısı mütəmadi olaraq övladına niyə sonuncu model “İphone” ala bilmədiyinə dair izah verməli olur. Məsələ burasındadır ki, bizim kimi ölkələrin cəmiyyətləri gənc olduğu qədər, mövcud iqtisadi münasibətlər də yenidir. Sovetlər İttifaqının çökməsindən bir müddət sonra bu cəmiyyətlər varlılar və kasıblardan ibarət olmaqla təbəqələşməyə məruz qalıblar. Proses kifayət qədər tez baş verib, hər halda söhbət XX əsrin son illəri – XXI yüzilliyin əvvəlindən gedir. Bu, heç də kapitalizmin rüşeym haldan hazırkı duruma gəldiyi prosesi əhatə edən 500 illik Avropa tarixi deyil. Müddət çox kiçik olduğundan bu təbəqələşmənin sosial mexanizmlərinin yetişməsinə vaxt çatmayıb. Nəticə göz qabağındadır: eyni partada oturan uşaqlardan birini məktəbə bahalı cipdə gətirirlər, digəri isə böyük qardaşından qalan paltarları geyinir.

Cəmiyyətdəki “əmlak bərabərsizliyi” ilə hər birimiz uşaqlıqdan tanışıq. Ən sadə əyani sübutu görmək istəyirsiniz? Yeni tədris ilinin ilk günündə birinci sinfə gedəcək körpələrin əllərindəki gül buketlərinə baxın və müqayisə edin. Elə valideyn var ki, övladının məktəbə qədəm qoymasını hansısa restoranda qeyd edir. Buna imkanı çatmayan ata və ana isə özlərini pis valideyn hesab edirlər. Ancaq etməməlidirlər. Sabah nələrin baş verəcəyi məlum deyil. Adi orta məktəbdə oxuyub tədris proqramını yaxşı əxz edən uşaq sabahın potensial tələbəsidir. Onun qarşısında biliklərini dərinləşdirmək, daha nüfuzlu ali məktəbdə təhsilini mükəmməlləşdirib bacarıqlı kadr olmaq üçün saysız-hesabsız imkanlar var. Odur ki, valideyn övladını təhsilə və savada həvəsləndirməyə davam etməlidir.

Pul mövzusu çox qəlizdir. Bu emosional problemin ağrılı eniş və yoxuşları var. Biri üçün məqbul olan yanaşma, digərinə mürəkkəb görünə bilər. Postsovet məkanının təmsilçisi kimi bizim də cəmiyyətimizdə mal-mülk, əmlak və pul mövzuları uzun müddət qadağan olunub. Bu gün isə vəziyyət fərqlidir. İndi gizlətmirik, nümayiş etdirib ətrafa üstünlüyümüzü çatdırmaq istəyirik. Odur ki, uşaqlarınızla ən kiçik yaşlarından maddiyyat mövzusunda müzakirələr aparmaqdan çəkinməyin. Ona niyə sinif yoldaşı filankəsdəki smartfondan ala bilmədiyimizi izah etməyi bacarmalıyıq. Yaxşı olar iqtisadi mövzudakı nəsihətlərinizi elə ailə büdcəsindən başlayasınız. Bu halda nədən onun sinif yoldaşının son model “İphone”si var, siz isə belə smartfon almaq iqtidarında deyilsiniz məzmunlu problemi övladınıza daha asanlıqla izah edə biləcəksiniz.

Avstriyanın “Raifeisen İnternational Bank”ında 6 yaşlı uşaqlara bank kartı açmağa icazə verilir. Bu yolla onlar özləri müəyyən edirlər ki, büdcələrini necə xərcləsinlər, nələrə sərf etsinlər. Bankın işə saldığı mobil əlavə vasitəsilə uşaqlar və yeniyetmələr oyun rejimində özlərinin büdcələrini idarə edə bilirlər.

Mövzumuzun sonunda yenə yazının əvvəlinə qayıdaq: hər il yüzlərlə gənc Azərbaycanın ucqar bölgələrindən yüksək göstəricilərlə ali məktəblərin nüfuzlu fakültələrinə daxil olur, onların bir qismi hətta Prezident təqaüdünə layiq görülür. Böyük əksəriyyəti də adi orta məktəb məzunları olur. Odur ki, unutmayın: tədris proqramını keyfiyyətlə əxz edən şagird sabah ali məktəbin tələbəsi olacaq. Ətrafınızda olan iqtisadi fərqliliklərə çox önəm verməyin, dünya belə gəlib, belə də gedəcək. Uşaqları təhsilə və savada həvəsləndirməyə davam edin.

 

Mənbə: “Azərbaycan müəllimi” qəzeti
Müəllif: Rüstəm Qaraxanlı

Təcrübənizi və biliyinizi bölüşmək, məqalənizi göndərmək, daha çox insana fayda vermək istəyirsinizsə, [email protected] elektron ünvanına yazın.

14.07.2020